مسجد کبود (تبریز)
|
| |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | جهانشاه بن شاه‌یوسف |
| تأسیس | ۸۷۰ق |
| کاربری | مسجد |
| مکان | تبریز |
| نام‌های دیگر | گوی مسجد • مسجد جهانشاه • عمارت مظفریه • فیروزه اسلام |
| وقایع مرتبط | ویرانی پس از زلزله در سال ۱۱۹۳ق |
| معماری | |
| بازسازی | در سال‌های مختلف |
| وبگاه | |
مسجد کبود یا مسجد جهانشاه، تنها مسجد بازمانده از دوره حکمرانی قراقویونلوها در تبریز است که در سال ۸۷۰ق به‌دستور جهانشاه بن شاه‌یوسف ساخته شد. مسجد کبود دارای معماری ایرانی است و در آن کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌هایی از آیات قرآن به رنگ آبی و کبود با نقوش اسلیمی به چشم می‌خورد.
بنابر وقف‌نامه مسجد، امام جماعت و واعظ آن باید از اهل سنت باشد؛ با این حال کتیبه‌هایی از نام امامان شیعه نیز در مسجد دیده می‌شود. مسجد کبود طی سال‌های متعدد بازسازی شده است.
تاریخچه بنا
بنابر اطلاعات مندرج در کتیبه سردَر ورودی مسجد کبود، این مکان در سال ۸۷۰ق در حکومت قراقویونلوها و به‌دستور ابوالمظفر جهانشاه بن قرایوسف از فرمانروایان قراقویونلو ساخته شده است. بنای این مسجد را به جان‌بیگم همسر ابوالمظفر جهانشاه یا صالحه‌خاتون دختر جهانشاه نسبت داده‌اند. محمدجواد مشکور در کتاب تاریخ تبریز، نسبت بنای این عمارت به صالحه‌خاتون دختر جهانشاه بن قرایوسف را صحیح‌تر دانسته است.
علت نام‌گذاری
شهرت این بنا به کبود، به‌دلیل وجود کاشی‌هایی به رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای بوده که ویژگی ممتاز معماری این مسجد است. نام‌های دیگر این مسجد عبارتند از: گوی‌مسجد، مسجد جهانشاه یا شاه‌جهان، عمارت، مسجد، مجموعه مظفریه و فیروزه اسلام. نام مجموعه مظفریه از آن جهت بوده که مسجد کبود در ابتدا بخشی از مجموعه‌ای بزرگ‌تر متشکل از مسجد، خانه، صحن و کتابخانه بوده است.
ویژگی‌ها
مسجد کبود، معماری کهن ایرانی دارد و تنها بنایی است که از دوران فرمانروایی قراقویونلوها در تبریز باقی مانده است. بنای اصلی مسجد کبود، آجری است و سردر آن با کاشی‌های معرق و کتیبه‌هایی از آیات قرآن به خط ثلث و کوفی و رنگ لاجوردی تزئین شده است. این مسجد، یک صحن مربعی‌شکل، حوض بزرگی برای وضو و شبستان‌هایی در طرفین دارد. در بنای مسجد، تخته‌سنگ‌هایی از جنس مرمر و کتیبه‌هایی حجاری‌شده به نقوش اسلیمی ��ابل مشاهده است.
از دیگر ویژگی‌های مسجد کبود این است که بر طبق مستندات تاریخی، قبور جهانشاه، همسرش جان‌بیگم‌خاتون و برخی از فرزندان او در بخش مقبره این مسجد قرار دارد.
نمادهای شیعه و اهل‌سنت
در وقف‌نامه مسجد کبود شرط شده است که امام جماعت آن باید شیخی متقی و متشرع، از صوفیه و متخلق به اخلاق حمیده و دارای مذهب اهل‌سنت باشد. برای واعظ مسجد هم شرط تبعیت از مذهب اهل‌سنت آمده است؛ با این حال در سردر و کتیبه اصلی مسجد، بالای نام جهانشاه، نام ائمه(ع) آمده که به‌دلیل تخریب، ناخوانا شده است. همچنین عبارت علی ولی الله بر دیوارهای این مسجد منقّش شده است.
بنابر گفته برخی نویسندگان، بررسی وقف‌نامه و کتیبه‌هایی با نام ائمه(ع)، حسنین(ع) و سوره کوثر که در شأن حضرت فاطمه(س) نازل شده، حاکی از گرایش قراقویونلوها به مذهب تشیع است، اما وجود کتیبه‌هایی با نام خلفا و مضامین عرفانی و صوفیانه نشان می‌دهد که آنان دارای تعصبات مذهبی شیعه نبوده و در امر دین و مذهب با تساهل برخورد می‌کرده‌اند.
مرمت و بازسازی
در زلزله‌ای که در سال ۱۱۹۳ق در تبریز روی داد، بدنه اصلی مسجد کبود آسیب دید و گنبد آن هم ویران شد. مرمت مسجد در سال ۱۳۱۸ش شروع و سردر آن تعمیر شد. سپس در سال‌های ۱۳۲۷ و ۱۳۲۸ش بازسازی بعضی دیوارهای مسجد به‌دست اسماعیل دیباج و حاج ابوالقاسم معمار صورت گرفت. در سال ۱۳۵۲ش نیز کار بازسازی گنبد اصلی، به‌دست رضا معماران انجام شد که در سال ۱۳۵۵ش به پایان رسید.
نگارخانه
پانویس
- ↑ کبیرمظاهر و دیگران، «ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز»، ص۸.
- ↑ کبیرمظاهر و دیگران، «ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز»، ص۸.
- ↑ مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، ۱۳۵۲ش، ص۶۵۳.
- ↑ «جان‌مایه‌های آهنگ آیات در نقش نواهای مسجد کبود»، مجله گلستان قرآن، ص۲۱.
- ↑ ، پایگاه خبری تیتر برتر.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، شهرستان تبریز، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۶.
- ↑ کبیرمظاهر و دیگران، «ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز»، ص۹.
- ↑ کبیرمظاهر و دیگران، «ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز»، ص۹.
- ↑ «جان‌مایه‌های آهنگ آیات در نقش نواهای مسجد کبود»، مجله گلستان قرآن، ص۲۱؛ ، پایگاه خبری تیتر برتر.
- ↑ کبیرمظاهر و دیگران، «ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز»، ص۸و۱۰.
- ↑ نعمتی بابای‌لو و مطمئن، «بازتاب اندیشه‌های دینی قراقویونلوها در کتیبه‌های مسجد کبود تبریز»، ص۱۰۵.
- ↑ نعمتی بابای‌لو و مطمئن، «بازتاب اندیشه‌های دینی قراقویونلوها در کتیبه‌های مسجد کبود تبریز»، ص۱۰۵.
- ↑ سرافرازی، «شعائر شیعی بر سکه‌های اسلامی تا شگل‌گیری حکومت صفویان»، ص۲۲.
- ↑ نعمتی بابای‌لو، مطمئن، «بازتاب اندیشه‌های دینی قراقویونلوها در کتیبه‌های مسجد کبود تبریز»، ص۱۱۱.
- ↑ «جان‌مایه‌های آهنگ آیات در نقش نواهای مسجد کبود»، مجله گلستان قرآن، ص۲۱.
- ↑ «جان‌مایه‌های آهنگ آیات در نقش نواهای مسجد کبود»، مجله گلستان قرآن، ص۲۱.
- ↑ گوی در زبان آذری به‌معنای کبود است.
- ↑ اِسلیمی نقش تزیینی به شکل گیاه با ��اقه‌های مارپیچی است که ابتدا و انتهای آن مشخص نیست.
منابع
- «جان‌مایه‌های آهنگ آیات در نقش نواهای مسجد کبود»، مجله گلستان قرآن، شماره ۲۰، مرداد ۱۳۷۹ش.
- سرافرازی، «»، در مجله شیعه‌شناسی، شماره ۵۱، پاییز ۱۳۹۴ش.
- کبیرمظاهر، محمدباقر، و حامد مظاهرانی و مهناز پیروی، «ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز»، مطالعات معماری ایران، شماره ۶، ۱۳۹۳ش.
- مشکور، محمدجواد، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، انتشارات انجمن آثار ملی.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، شهرستان تبریز. سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، ۱۳۸۰ش.